Wrócili do Ligi Mistrzów! Klub, który wciąż trzyma się zasady wpuszczania do szatni tylko piłkarzy jednej narodowości. Niesamowity dzień. Nie umiałem się oprzeć ochocie na przypomnienie swojego reportażu z Bilbao sprzed 2,5 roku. Chciałem włożyć link na Twitter, ale internetowa wersja tekstu już nie istnieje, więc wyjęty z archiwum tekst przeklejam tutaj.
_________________________
TAM, GDZIE WOLĄ SPAŚĆ Z LIGI, NIŻ ZAPRZEDAĆ DUSZĘ
Obcym wstęp wzbroniony. Zanim pozwolą ci grać, sprawdzą, czy jesteś Baskiem, choć drzewa genealogicznego nie lustrują. Oto Athletic Bilbao, fenomen w futbolu absolutnie unikalny. Witamy we śnie narodowca na jawie.
Choć bardziej przypomina sen wariata, który nie zdaje sobie sprawy, że jeśli spełnią się jego marzenia, będzie skazany na klęskę.
W futbolu nie istnieją już żadne granice, każdy chce czerpać z jak największej puli genów. Kiedy Inter Mediolan wygrywał przed dwoma laty Ligę Mistrzów, w podstawowej jedenastce na finał nie upchnął ani jednego Włocha, podobnie zresztą jak we wcześniejszych rundach. Drużynę pozbawioną rodzimych graczy wystawiały londyńskie Arsenal oraz Chelsea, angielski Bolton, niemieckie Energie Cottbus, portugalskie Benfica czy Braga. Piłkarskie szatnie mieszczą wieże Babel, o jakich autorom Biblii się nie śniło. Czym byłaby Barcelona bez Argentyńczyka Messiego? Real Madryt bez Portugalczyka Ronaldo? Bayern bez Holendra Robbena? Milan bez Szweda Ibrahimovicia? Kto odcinałby się od jakiegoś regionu świata, zwyczajnie zmniejszałby swoje szanse na zwycięstwo.
Przynajmniej teoretycznie. W Bilbao nie spoglądają nie tylko za granicę, ale nawet na resztę Hiszpanii. Interesują ich wyłącznie Baskowie, po obu stronach Pirenejów populacja w porywach trzymilionowa. Tak działali niemal od zawsze – klub założyli u schyłku XIX wieku, zamknęli go w 1912 roku. Akademię dla dzieci otworzyli, zanim ktokolwiek w świecie pomyślał, że wychowywanie młodzieży może stać się fundamentem strategii zabezpieczania przyszłości drużyny. Kluby kosmopolityzmem stoją od dekad, wcale nie umiędzynarodowiły się dopiero w erze globalizacji. Kiedy przed ponad półwieczem powstawał Puchar Europy, triumfy w pięciu inauguracyjnych edycjach Real Madryt zawdzięczał w sporej mierze wirtuozerii Argentyńczyka Di Stefano, Węgra Puskasa czy Francuza Kopy.
A jednak osamotnieni Baskowie nie błąkają się po obrzeżach futbolu. Przeciwnie, jako jedyni – obok Realu Madryt i Barcelony – nigdy nie spadli do drugiej ligi hiszpańskiej, są najbardziej po obu supermocarstwach utytułowani w kraju, długo dostarczali najwięcej piłkarzy do hiszpańskiej drużyny narodowej, potrafili zabawiać się w Lidze Mistrzów i dotrzeć do finału Pucharu UEFA (w 1977 roku). Ostatnio – za sprawą trenerskiego maga Marcelo Bielsy – znów rozkwitli, stając się jedną z najbardziej fascynujących drużyn na kontynencie. Na drodze do ćwierćfinału Ligi Europejskiej dwukrotnie przetoczyli się po Manchesterze United, w majowym finale Pucharu Hiszpanii rzucą wyzwanie Barcelonie, której oparli się już w Primera Division. Faworyci ocalili remis w ostatniej minucie.
* * *
Biorąc pod uwagę ograniczenia, jakie narzucają sobie w Athleticu, sukcesy osiągają zdumiewające. Gdyby Legia Warszawa postanowiła polegać wyłącznie na mieszkańcach województwa mazowieckiego, czerpałaby z populacji niemal dwukrotnie liczniejszej.
Kiedy odwiedziłem klubowy ośrodek treningowy w Lezamie, wiosce oddalonej o 15 km od Bilbao, zagadnąłem oglądających ćwiczącą drużynę fanów, czy nie zadają sobie niekiedy pytania, ile można by osiągnąć, gdyby z narodowościowej jednolitości kadry zrezygnować.
Więcej zrozumienia zyskałbym, gdybym zapytał, czy nie myśleli o wystawieniu w ataku basajauna – buszującego w Pirenejach lokalnego odpowiednika yeti. „Jeśli wpuścilibyśmy obcych, powstałby zupełnie inny klub, naszego Athleticu już by nie było”. „Wygrywa mnóstwo drużyn, a my jesteśmy unikalni, jedyni na świecie”. „Zdradzilibyśmy samych siebie. I tych, którzy byli przed nami”. Tego samego dnia wieczorem w barze w centrum miasta, w którym zbierają się kibice, usłyszałem, że w przeprowadzonym przed kilkoma laty sondażu 75 proc. ankietowanych zadeklarowało, że wolałoby degradację do drugiej ligi, niż otwarcie się na inne nacje. Tubylcy wyjaśnili mi też, że to oddaje opinię 75 proc. mieszkańców miasta, bo w Bilbao jest tylko jeden klub. I oczywiście kibicują mu wszyscy.
– Wybacz, ale twoje pytanie brzmi bezsensownie – skomentował mój dylemat José Maria Amorrortu, który przedstawił się jako sportowy menedżer centrum w Lezamie i zgodził opowiedzieć o fenomenie Athleticu. – My sobie go nie zadajemy, bo Athletic istnieje, dopóki istnieją nasza tradycja i tożsamość. Najpierw jest filozofia, a dopiero potem wynik. Czujemy dumę ze swojej odrębności, chcemy być wyjątkowi. Nie oddamy tego za żadną cenę. Ja sobie nie umiem nawet wyobrazić, że ściągamy tu np. Brazylijczyków, mój umysł takiej wizji nie przyjmuje. Poza tym nie wiadomo, czy na zróżnicowaniu drużyny pewnych atutów byśmy nie stracili. Teraz tworzą ją ludzie, którzy doskonale się rozumieją, czują ducha tego miejsca, walczą o coś więcej niż sportowy sukces. Nawet ci, których ściągamy z innych klubów regionu, szybko chwytają, o co chodzi. A wychowanków dopingują rodziny, sąsiedzi, znajomi. Stąd się bierze niesamowita atmosfera na trybunach San Mames. Tam jest najwyższe stężenie baskijskiej pasji, dzięki której piłkarze znajdują w sobie tyle sił do walki, że rywale patrzą na nich zdumieni – mówi Bask.
Istotnie, trener Alex Ferguson po porażce w Bilbao oświadczył, że piłkarze Athleticu biegali szybciej i więcej niż jakikolwiek przeciwnik Manchesteru w bieżącym sezonie. Istotnie, nazywany Katedrą stadion – najstarszy (1913) w Hiszpanii, rozlatujący się, niedługo ustąpi wznoszonemu obok pięciogwiazdkowemu cacku – pulsuje emocjami od pierwszego do ostatniego gwizdka i uchodzi za najgorętszy w całym kraju.
Teoria o błogosławionym wpływie na zespół jego narodowej jednolitości też brzmi wiarygodnie, jeśli spojrzeć na doświadczenia Realu Sociedad. Kiedy klub z nieodległego San Sebastian zrezygnował w 1989 roku z zasady zatrudniania wyłącznie Basków, miał za sobą dekadę pełną sukcesów (dwa tytuły mistrza i dwa wicemistrza kraju), by po otwarciu się na świat zsunąć się w przeciętność. Od tamtej pory podpisał kontrakty z kilkudziesięcioma obcokrajowcami, ale zazwyczaj tkwił w dolnej połowie tabeli. Aż spadł na trzy sezony do drugiej ligi. Po 40 latach spędzonych w najwyższej!
* * *
Amorrortu o lokalnych rywalach mówi niechętnie. Na pytanie, dlaczego umiędzynarodowili szatnię, wzrusza ramionami i bąka, że to ich sprawa, Athletic swoich ideałów nie zdradzi nigdy. Gdyby zachował pełną szczerość, musiałby przyznać, że jak reszta świata widzi w jego klubie zjawisko uwodzicielsko romantyczne, tak sąsiedzi oskarżają go o wykradanie najzdolniejszych wychowanków, cynizm i hipokryzję. Działacze z Bilbao deklarują bowiem niezachwianą wiarę we własną canterę (futbolową szkółkę dla młodzieży), lecz bez skrupułów wykorzystują mocarstwową pozycję w regionie i na potęgę podbierają cudzych absolwentów. Oburzenie wywołali przed dwoma laty, gdy do wszystkich szkół regionu rozesłali zaproszenie do swego muzeum, przekonując uczniów, że „wszyscy należą do szkółki Athleticu”.
Phil Ball – pochodzący z Kanady, lecz osiadły w San Sebastian brytyjski autor historii hiszpańskiego futbolu – wspomina, że kiedy w 1989 roku zapytał dyrektora generalnego Realu Sociedad, co skłoniło klub do zmiany polityki personalnej, Javier Esposito polecił mu poprosić o wyjaśnienia w Lezamie. Finansowo oraz wizerunkowo Athletic w Kraju Basków niezagrożenie dominuje, więc wiosną 2011 roku przeżył dzień, którym wolał się nie chwalić. Nigdy wcześniej nie zdarzyło się, by nie wystawił w meczu ligowym ani jednego piłkarza reprezentującego Vizcayę, czyli prowincję, której Bilbao jest stolicą. A tamtego wieczoru nie pochodził z niej nikt z podstawowej jedenastki ani rezerwowych posłanych na boisko w trakcie gry.
I przedtem, i potem wielokrotnie zdarzało się, że Athletic miał na murawie mniej wyuczonych przez siebie graczy niż Sociedad. Nawet jeśli drużyna Sociedad masowo importowała już obcokrajowców. Stąd brały się podejrzenia – a także wprost formułowane zarzuty – że działacze z Bilbao kierują się logiką fanatycznego narodowca, który najchętniej klasyfikowałby ludzi wedle ich usytuowania na drzewie genealogicznym. Bixente Lizarazu – reprezentant Francji, lecz wywodzący się z baskijskich terenów z północnej strony Pirenejów – wyznał swego czasu, że nie ma pewności, czy pod koniec kariery podpisał umowę z Athletikiem dzięki swojej klasie sportowej, czy ze względów ideologicznych.
Ścisłych związków klubu z polityką podważyć nie sposób. Stadion San Mames, podobnie jak barcelońskie Camp Nou, w czasach frankistowskiego reżimu był jedynym miejscem, w którym swobodnie powiewały lokalne flagi. Piłkarz José Antonio Aguirre, gorący orędownik stworzenia pierwszej baskijskiej reprezentacji, został w 1936 r. szefem pierwszego baskijskiego rządu. Od tamtej pory prezesami Athleticu zostawali wyłącznie członkowie Nacjonalistycznej Partii Basków (PNV), której lider w latach 90., Xabier Arzalluz, przedstawił precyzyjną teorię narodowościową, podpierając ją oryginalną tezą antropologiczną. Dzieci imigrantów z innych części kraju (podróżujących w poszukiwaniu pracy) sklasyfikował jako rodaków drugiej generacji i przedstawił im prawdziwych Basków wyróżniających się dodatkową kością z tyłu czaszki. Jeszcze raz oddajmy głos Philowi Ballowi: „Zwykli Hiszpanie zostali zdefiniowani jako kundle, mieszańcy Cyganów i północnych Afrykanów, przez całe swoje bezwartościowe życia niezasłużenie wygrzewający się w promieniach andaluzyjskiego słońca”.
Znamiennie przebiegały zresztą również personalne manewry szefów Realu Sociedad. Bohaterem rewolucyjnie przełomowego transferu ze wspomnianego schyłku lat 80. był Irlandczyk John Aldridge; potem nadciągnęli następni obcokrajowcy; dopiero w 2001 roku w San Sebastian zjawił się Hiszpan. Tę ostatnią barierę przeskoczyć było najtrudniej.
* * *
Baskowie to rzeczywiście lud osobny. Najczęściej wśród Europejczyków mają krew grupy 0, ich język nie przypomina żadnego europejskiego – specjaliści szukają jego źródeł na Kaukazie, ale do pełnej zgody nigdy nie doszli, sprawa wygląda tak tajemniczo, że nie wiadomo, czy jutro nie okaże się, że Atlantyda to nie legenda i potomkowie jej mieszkańców do dziś żyją pośród nas.
Jak zdefiniować Baska? – Mogę tylko powiedzieć, kogo jesteśmy gotowi wziąć do drużyny, ale nawet to nie będzie sztywne – odpowiada José Maria Amorrortu. – Podstawowe kryteria to miejsce urodzenia, pochodzenie rodziców, miejsce futbolowej edukacji. Nikogo nie wykluczamy, najbardziej cenimy prawdziwą baskijską tożsamość, którą wyraża również styl gry, mentalność, charakter. Ją można nabyć. Od naszych graczy żądamy kreatywności, siły, skłonności do szaleńczej pracy i pogodnego radzenia sobie z przeciwnościami losu, walki do zatracenia, wiary w zwycięstwo po ostatnią chwilę niezależnie od okoliczności. Wszyscy dziennikarze świata chcą tego samego. Chcą zrozumieć, jak to się dzieje, że z niewielkiej grupy ludzi umiemy złożyć drużynę zdolną zawsze utrzymywać się w lidze hiszpańskiej, a czasami pokonać Manchester United. Przykro mi, nie zrozumiecie tego. To, co czyni nas Athletikiem, można tylko poczuć. Niczego nie wyjaśnię, bo nie znajdę odpowiednich słów.
Pytam, czy to prawda, że w przeszłości chciał grać dla nich Diego Forlan, jeden z najwybitniejszych snajperów minionych lat, Urugwajczyk, który miał Baska wśród dziadków. Mój rozmówca tylko macha ręką. – Ani on nie miał szans, ani nie ma szans Gonzalo Higuain [znakomity argentyński napastnik Realu Madryt, właściciel klasycznie baskijskiego nazwiska odziedziczonego po ojcu]. Nam nie chodzi tylko o pochodzenie, zaakceptujemy np. piłkarza z innej części Hiszpanii, który przyjechał tutaj jako chłopiec z rodzicami i został wychowany w naszej okolicy. Byle rodzice przyjechali, żeby pomiędzy nami mieszkać, a nie przywieźli ukształtowanego już syna piłkarza i osiedlili się dla jego kariery. W żyłach Forlana i Higuaina płynie baskijska krew, ale oni nie są Baskami, nie mają z naszą kulturą nic wspólnego.
Te słowa, oddalające podejrzenia o skłonności bliskie nacjonalizmowi, potwierdza historia najnowsza. Choć szefom Athleticu zarzucano rasizm, jesienią w drużynie pojawił się pierwszy gracz czarnoskóry – Jonas Ramalho, syn Angolańczyka i Baskijki, wychowywany w Lezamie od dziesiątego roku życia. Choć Fernando Amorebieta urodził się w Wenezueli i współtworzy defensywę jej reprezentacji (wcześniej kopał w młodzieżówce hiszpańskiej), to jego obecność z obronie klubu z Bilbao nie wywołuje kontrowersji – rodzice wyemigrowali z Vizcai za chlebem, a z Ameryki Południowej wrócili, gdy chłopiec miał osiem lat. I grać nauczył się w Athleticu.
* * *
Jeśli wdamy się w rozmowę z co bardziej szczerymi mieszkańcami Bilbao, poznamy wiele przypadków, w których ich ukochany klub swoje święte zasady naginał. Tyle że szedł na kompromisy skromne – zwłaszcza w skali całej Europy – jego unikalności nienaruszające.
Athletic jako jedyny – obok madryckiego Realu, Barcelony i Osasuny Pampeluna – nie jest regularną firmą, lecz należy do fanów (tzw. socios), którzy płacą składki i wybierają jego władze. Pozycja właścicieli drużyny z Bilbao jest jednak w tym elitarnym gronie wyjątkowa. Nie tylko dlatego, że tylko w tym klubie władze wybierają w głosowaniu wszyscy socios (jest ich obecnie około 30 tys.).
Kiedy odwiedzałem treningowe posiadłości „Dumy Katalonii”, pilnujący ich bram cerber nieufnie łypnął, kilkakrotnie upewniał się, kim jestem, sprawdzał telefonicznie, czy istotnie zostałem zaakceptowany jako gość przez najwyższe czynniki. Gdyby usłyszał, że nie zostałem, barcelońskich płotów bym nie sforsował. W Athleticu barier nie ma. Ćwiczebne boiska leżą – niczym nieogrodzone – między willami mieszkańców Lezamy, podczas treningów na okalających je nasypach pojawiają się setki ludzi, piłkarze przeciskają się przez ciżbę gapiów. – Możemy tutaj być każdego dnia – mówi mi z dumą jeden z nich. – W Barcelonie żądają za oglądanie treningów opłat, my bierzemy w nich udział za darmo.
Gwiazdorzy różnych Barcelon i Reali, których od świata odgradza zazwyczaj kordon ochroniarzy, zbaranieliby tutaj już na parkingu. Choć piłkarze Athleticu też pobierają rocznie pensje siedmiocyfrowe i kupują samochody wysokiej klasy, próżno tutaj szukać ekstrawagancji o kształtach ferrari. To planeta, której mieszkańcy żyją w innej, mniejszej skali.
Stoję razem z nimi w przeddzień meczu z MU, głowię się nad zawiłościami taktycznych wprawek trenera Marcelo Bielsy i pytam José Marię Amorrortu, czy do meczu tak prestiżowego piłkarze nie powinni przygotowywać się jednak z dala od kibicowskiego zgiełku. – Nie pytaj mnie, tylko tych ludzi – wzrusza ramionami – To ich klub, oni są właścicielami tego interesu, oni decydują. Nie możemy stwierdzić, że ich nie wpuszczamy, bo tworzą ten klub. I rządzą.
W Bilbao rzuca się w oczy, że tubylcy mają totalnego futbolowego fioła. Fioła, z jakim nie zetknąłem się nigdzie indziej. Już w dni poprzedzające rewanż z MU z balkonów zwisały tysiące klubowych i baskijskch flagi – historyczne centrum było wręcz w nie owinięte, najdłuższe ciągnęły się od kamienicy do kamienicy na dystansie kilkudziesięciu metrów. A w dniu meczu w mieście, o którym znawcy mówią, że „pachnie futbolem jak żadne inne w Hiszpanii”, trudno było spotkać kogokolwiek, komu strzeliłoby do głowy wyjść do ludzi w stroju całkiem cywilnym – najbardziej wstrzemięźliwi w manifestowaniu przywiązania do barw obwiązywali szyje czerwono-białymi chustami, inni wystroili się w ulubione kolory od stóp do głów. Nawet kelnerzy pozakładali uniformy z klubowym godłem, najwyraźniej przygotowane specjalnie na futbolowe święta.
* * *
– Pospaceruj po Bilbao i uważnie się rozejrzyj, a zobaczysz, jak gorącym uczuciem ludzie darzą swoją drużynę. Może wtedy choć trochę zrozumiesz, dlaczego trudno jest przyjechać tutaj z daleka i nabyć baskijski charakter. Ducha tego miejsca trzeba chłonąć latami – przemawia Amorrortu. I tłumaczy, że młodych piłkarzy spoza miasta klub nie zamyka w internacie, lecz umieszcza w jednym z trzech zaprzyjaźnionych domów, w których opiekują się nimi lokalne rodziny.
Dyrektor z Lezamy zapewnia mnie też, że ani on, ani inni szefowie Athleticu nie są utopijnie zapatrzeni w przeszłość. Przeciwnie, chcą godzić szacunek dla tradycji z modernizacją klubu. Jako przykład wskazuje decyzję z 2008 roku, by po raz pierwszy w historii wpuścić na koszulki logo sponsora. Kontrowersje wywołała ogromne, wiele firm nie zgłosiło zainteresowania ze strachu przed bojkotem. Podpisać umowę – za 2 mln euro rocznie – odważył się dopiero naftowy Petronar, co jeszcze wzmogło wściekłość najbardziej bezkompromisowych fanów. Wbrew obietnicom święte barwy zostały bowiem splamione logo niewystarczająco baskijskim. A zaledwie kilka lat wcześniej ci sami działacze próbowali pozbyć się ze strojów nawet znaczka ich producenta…
Piłkarze z Bilbao przeżywają właśnie najznakomitszy okres od wielu sezonów. Zawdzięczają go charyzmie i kompetencjom Bielsy, trenera o tyle odpowiedniego, że również uchodzi za oryginała, wręcz ekscentryka, który wszędzie usiłuje zaszczepić własną, osobną wizję futbolu. I pieniądze nie są dla niego najważniejsze. Minionego lata odrzucił atrakcyjniejszą propozycję z Interu Mediolan, bo wcześniej obiecał przyjście oferującemu niższą pensję prezesowi Athleticu.
Jego projekt dynamicznie się rozwija, choć w pewnym momencie Argentyńczyk może zderzyć się ze ścianą – gdy okaże się, że wycisnął z graczy maksimum i następny krok naprzód wymagałby transferów spoza poletka baskijskiego. On nie prowadzi reprezentacji kraju, ale nie ma komfortu selekcjonera Franciszka Smudy, który w razie potrzeby rozdaje paszporty wychowankom Francuzów lub Niemców. Nie ma tego komfortu, choć sztywna definicja Baska nie istnieje, jego tożsamości nie poświadcza żaden dokument, a zasady rygorystycznej polityki personalnej nigdy nie zostały spisane.
Gdy opuszczam Lezamę, pytam mojego gospodarza, czy brał pod uwagę scenariusz, w którym trener oświadcza, iż z samymi Baskami wyżej już nie zajdzie. Amorrortu rozkłada ręce. – Marcelo Bielsa wiedział, gdzie przybywa. To wielki, naprawdę wyjątkowy fachowiec. Nie sądzę, by kiedykolwiek uznał, że z nami nie da się już więcej osiągnąć. My nie stawiamy sobie żadnych granic.
A jednak się kręci 